საქართველო, 20 ნოემბერი, საქინფორმი. ა.წ. 12 ნოემბერს საქართველოს საპატრიარქოში გაიმართა სამეცნიერო კონფერენცია თემაზე, – „ქართულ–აფხაზური კონფლიქტი და მისი დაძლევის პერსპექტივები“.

მოხსენებები წაიკითხეს: ბეჟან ხორავამ, დაზმირ ჯოჯუამ, ქეთევან პავლიაშვილმა, ზაზა წურწუმიამ და ლია ახალაძემ (რომლის ტექსტიც წაიკითხა არქიმანდრიტმა ადამ ახალაძემ).

მათ ისაუბრეს აფხაზეთის ისტორიული გეოგრაფიის და ეპარქიის ისტორიის აქტუალურ საკითხებზე, 1992/1993 წლების ომის გეოპოლიტიკურ შედეგებზე, თურქეთის აფხაზური დიასპორის საქმიანობაზე, დაურეგულირებელი ქართულ–აფხაზური კონფლიქტის პირობებში გახანგრძლივებული დევნილობისა და იძულებით გადაადგილებულთა სოციალურ და ფსიქოლოგიურ პრობლემებზე.

კონფერენციის მონაწილენი დალოცა და დამსწრეთ სიტყვით მიმართა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს–პატრიარქმა უწმინდესმა და უნეტარესმა ილია მეორემ.

გთავაზობთ გამომსვლელთა ტექსტებს მცირედი შემოკლებით:

ბეჟან ხორავა – „აფხაზეთის ისტორიულ-გეოგრაფიული მიმოხილვა“

საქართველოს ჩრდილო-დასავლეთ ნაწილში, შავი ზღვის სანაპიროზე, მდინარეებს _ ენგურსა და ფსოუს შორის მდებარეობს ქვეყნის ერთ-ერთი მხარე აფხაზეთი.

აფხაზეთის დღევანდელ საზღვრებში ჩამოყალიბება რთული ეთნოპოლიტიკური პროცესების შედეგია, რომელიც საუკუნეების განმავლობაში მიმდინარეობდა.

გვიანი ბრინჯაოს ხანაში (II-I ათასწლეული) მთელ დასავლეთ საქართველოში კოლხური კულტურა ვრცელდება. შუა ბრინჯაოს ხანის დასასრულს, დაახლ. ძვ.წ. XV-XIV სს. ისტორიული საქართველოს ტერიტორიაზე უძველესი ქართული სახელმწიფო _ კოლხეთის სამეფო ჩამოყალიბდა. კოლხეთის სამეფოს საზღვარი ჩრდილო-დასავლეთით მდ. ყუბანის შესართავამდე აღწევდა. ძველი ბერძნული საისტორიო წყაროების მონაცემებით, ეს მხარე ქართული მოდგმის ტომებით იყო დასახლებული. ქართული საისტორიო ტრადიციითაც, რომელიც „ქართლის ცხოვრებაშია“ დაცული, ქვეყანა ლიხის მთიდან მდინარემდე ,,მცირისა ხაზარეთისა, სადა წარსწუთების წუერი კავკასიისა“, ე.ი. მდ. ყუბანის შესართავამდე, ქართველთა ერთ-ერთი ეთნარქის ეგროსის სამკვიდროა, რაც ირიბი გამოძახილია იმ ფაქტისა, რომ ეს მხარე ქართული ტომებით იყო დასახლებული.

ძვ. წ. IV-III სს. მიჯნაზე აღმოსავლეთ საქართველოში ქართლის (იბერიის) სამეფო ჩამოყალიბდა, რომელშიც მთელი ისტორიული საქართველოს ტერიტორია, მათ შორის დასავლეთ საქართველოს ტერიტორიაც შედიოდა.

ძვ. წ. I საუკუნეში საქართველოში რომის პოლიტიკური ბატონობა დამყარდა. ახ.წ. II საუკუნეში შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროზე პირველად იხსენიებიან აბაზგები და ქვეყანა აბაზგია. ბერძნულ-რომაული წყაროების აბაზგიასა და აბაზგებს ქართულ შუასაუკუნოვან წყაროებში აფხაზეთი და აფხაზები შეესატყვისება. ამავე ხანებში დასავლეთ საქართველოში ახალი ეგრისის (ლაზიკის) სამეფო ჩამოყალიბდა. ეს სახელმწიფო III-IV საუკუნეებიდან VIII საუკუნემდე მთელ დასავლეთ საქართველოს მოიცავდა. მის შემადგენლობაში აფხაზეთი საერისთავოს სახით შედიოდა.

VIII საუკუნის 60-70-იან წლებში აფხაზეთის ერისთავმა ლეონ I-მა, რომელიც ეგრისის მეფეთა გვერდით შტოს ეკუთვნოდა, მთელი დასავლეთ საქართველო ერთ სამთავროდ გააერთიანა. აფხაზეთის სამთავრო ვრცელ ტერიტორიას მოიცავდა. მას დასავლეთით შავი ზღვა ეკრა, ჩრდილო-დასავლეთით საზღვარი მდ. ნიკოფსიამდე (ამჟამად მდ. ნეგოფსუხო) აღწევდა, ჩრდილოეთით _ კავკასიონის მთავარი წყალგამყოფი ქედი საზღვრავდა, აღმოსავლეთით _ ლიხის ქედი, სამხრეთით – ფერსათის ანუ ღადოს ქედი; შავი ზღვის სამხრეთ-აღმოსავლეთ სანაპიროზე საზღვარი ტრაპიზონამდე ვრცელდებოდა.

VIII საუკუნის მიწურულს ლეონ I-ის ძმისწული ლეონ II გათავისუფლდა ბიზანტიისადმი ვასალური დამოკიდებულებისაგან და თავი მეფედ გამოაცხადა. მმართველი დინასტიის მიხედვით, ამ დასავლურქართულ სახელმწიფოს „აფხაზთა” სამეფო ეწოდა, თუმცა მეზობელი ხალხები, სახელდობრ სომხები, მას „ეგრისს“, მის მცხოვრებთ კი _ „ეგრისელებს” უწოდებდნენ. სამეფოს დედაქალაქი ერთ-ერთი უძველესი ქართული ქალაქი ქუთაისი გახდა. ამ დროიდან გაფართოვდა ცნება „აფხაზეთის” მნიშვნელობა, რომელიც უკვე მთელ დასავლეთ საქართველოს აღნიშნავდა, ხოლო „აფხაზი“, როგორც საკუთრივ აფხაზს, ისე ყველა დასავლელ ქართველს ეწოდებოდა.

XI საუკუნის დასაწყისში „აფხაზთა” სამეფო საქართველოს სამეფოში გაერთიანდა. იმის გამო, რომ საქართველოს მეფეთა ტიტულატურაში _ „მეფე აფხაზთა და ქართველთა”… პირველად „მეფე აფხაზთა” მოიხსენიებოდა, XI-XIII სს. უცხოურ წყაროებში „აფხაზეთი” და „აფხაზები” ხშირად საქართველოსა და ქართველის მნიშვნელობით იხმარებოდა. ერთიანი საქართველოს სახელმწიფოს შემადგენლობაში აფხაზეთი ერთ-ერთი საერისთავოს სახით შედიოდა და ანაკოფიიდან (ახალი ათონი) ნიკოფსიამდე ტერიტორიას მოიცავდა.

XV საუკუნის მეორე ნახევარში საქართველოს სამეფო დაიშალა. დასავლეთ საქართველო იმერეთის სამეფოში გაერთიანდა. აფხაზთა ერისთავები, რომლებიც შარვაშიძეთა ქართულ ფეოდალურ საგვარეულოს ეკუთვნოდნენ, იმერეთის მეფეებისა და, იმავდროულად, ოდიშის ერისთავების ვასალები იყვნენ. აფხაზთა საერისთავო გაგრის ვიწროებსა და ანაკოფიის მდინარეს შორის მდებარეობდა. მას სამხრეთ-აღმოსავლეთით ოდიშის საერისთავო ესაზღვრებოდა.

XVI საუკუნის შუა ხანებში გურიისა და ოდიშის საერისთავოები სამთავროებად ჩამოყალიბდა. აფხაზეთი ოდიშის სამთავროს ვასალურ დამოკიდებულებაში იმყოფებოდა.

XVI-XVII სს. აფხაზეთში რადიკალური ეთნიკური ცვლილებები მოხდა, რაც დაკავშირებულია დასავლეთ კავკასიის მთის ტომების ჩამოსახლებასთან. ჩამოსახლებულმა მასამ წალეკა ადგილობრივი მოსახლეობა და აფხაზთა ტომი ახალი ეთნიკური სახით ჩამოყალიბდა. ჩამოსახლებულ მთიელთა ადგილობრივ მოსახლეობასთან შერწყმის შედეგად თანამედროვე აფხაზური (აფსუა) ეთნოსი ჩამოყალიბდა. ქართველები ამ ახალ ეთნიკურ ჯგუფს მექანიკურად აფხაზებს ეძახდნენ, ისინი კი თავს აფსუას უწოდებენ. ამ დროს ჩამოყალიბდა აფხაზთა სამთავრო, რომლის პოლიტიკური ცენტრი ზუფუ, ამჟამინდელი ლიხნი იყო. აფხაზეთისა და ოდიშის სამთავროებს შორის საზღვარი ანაკოფიის მდინარეზე (მდ. ფსირცხა) გადიოდა.

XVI საუკუნის 80-იანი წლების დასასრულს, ოსმალთა მხარდაჭერით, ქალაქი ცხუმი აფხაზთა მთავრების ხელში გადავიდა და ოდიშ-აფხაზეთს შორის საზღვრად მდ. კელასური იქცა. აფხაზეთის მთავრებმა, რომლებსაც ზურგს დასავლეთ კავკასიის მთიელები უმაგრებდნენ, ოდიშის სამთავროზე თავდასხმები დაიწყეს. ამ თავდასხმების აღსაკვეთად ოდიშის მთავარმა ლევან II დადიანმა (1611-1657) 60 კმ სიგრძის სიმაგრეთა სისტემა ააგო, რომელიც ისტორიაში „კელასურის კედლის” სახელითაა ცნობილი. XVII საუკუნის 80-იან წლებში აფხაზებმა საბოლოოდ გაარღვიეს „კელასურის კედელი” და ოდიშის ჩრდილო-დასავლეთი ნაწილი, ტერიტორია მდ. კელასურსა და მდ. ღალიძგას შორის დაიკავეს, ხოლო საუკუნის მიწურულს საზღვარი მდ. ენგურამდე გააფართოვეს. 1702 წელს ოდიშის მთავარმა იურისდიქცია აღადგინა მდ. ენგურიდან მდ. ღალიძგამდე ტერიტორიაზე, თუმცა ამ მხარის მმართველად აფხაზთა სამთავრო სახლის გვერდითი შტოს წარმომადგენლები დარჩნენ. მოგვიანებით, ამ მხარეს, მისი მმართველის, მურზაყან შარვაშიძის სახელის მიხედვით სამურზაყანო ეწოდა.

აფხაზთა მიერ ოდიშის სამთავროს ჩრდილო-დასავლეთი ნაწილის მიტაცების შემდეგ, ამ ტერიტორიაზე გაუქმდა დრანდისა და მოქვის საეპისკოპოსოები, ხოლო XVIII საუკუნის 70-იან წლებში ბედიის კათედრაც მოიშალა აფხაზთა ექსპანსიის გამო. ამდენად, აფხაზთა მიერ მიტაცებულ ტერიტორიაზე ქრისტიანული ეკლესიის ფუნქციონირება შეუძლებელი გახდა. აღსანიშნავია, რომ XVI-XVIII საუკუნეებში აფხაზეთში არ აგებულა მეტნაკლებად მნიშვნელოვანი ორიგინალური არქიტექტურული ძეგლი, ზედმეტია ლაპარაკი მწიგნობრული ძეგლების შექმნაზე.

ეთნიკურმა ცვლილებებმა აფხაზეთში და აფხაზთა მიერ მიტაცებულ ოდიშის ჩრდილო-დასავლეთ ნაწილში გეოგრაფიული სახელწოდებების შეცვლა გამოიწვია. ასე, მაგალითად: ანაკოფიას _ ფსირცხა ეწოდა, ცხუმს _ აყვა, სოფ. ხოფს _ ხვაფი, სოფ. ჭალას _ ჭლოუ, სოფ. ღალიძგას _ ბესლახუბა, სოფ. მარმარისკარს _ მარმალ-აბაა და ა.შ.

XIX საუკუნის დასაწყისში რუსეთის იმპერიამ ქართული პოლიტიკური ერთეულები ნაწილ-ნაწილ შეიერთა. 1810 წელს აფხაზეთის სამთავროც, როგორც საქართველოს ერთ-ერთი მხარე, რუსეთის იმპერიის ავტონომიური ერთეული გახდა. ის მდ. ბზიფიდან მდ. ღალიძგამდე შავიზღვისპირეთს მოიცავდა.

1864 წელს რუსეთის ხელისუფლებამ აფხაზეთის სამთავრო გააუქმა და უშუალო რუსული მმართველობა შემოიღო. 1866 წელს საკუთრივ აფხაზეთის, წებელდის საბოქაულოს (მდ. კოდორის შუა და ზემო წელი _ წებელი და დალი), და სამურზაყანოს შეერთებით სოხუმის სამხედრო განყოფილება შეიქმნა, რომელიც ქუთაისის გუბერნიის შემადგენლობაში შედიოდა. ამდენად, სწორედ ამ დროს შევიდა აფხაზეთის შემადგენლობაში სამურზაყანო, ტერიტორია მდინარეებს ღალიძგასა და ენგურს შორის. 1883 წელს სოხუმის სამხედრო განყოფილება სოხუმის ოლქად გარდაიქმნა.

რუსეთის ხელისუფლების პოლიტიკა აფხაზეთში მიმართული იყო აფხაზთა და ქართველთა წინააღმდეგ. იგი ცდილობდა არ დაეშვა აფხაზეთის ქართულ ეთნო-კულტურულ სივრცეში დაბრუნება. ცარიზმი შეუდგა ზრუნვას აფხაზეთში რუსული ორიენტაციის ინტელიგენციის ჩამოყალიბებისათვის. აფხაზთა შორის ხელოვნურად ნერგავდნენ ანტიქართულ განწყობას. დაუნდობელი ბრძოლა გამოეცხადა ქართველთა და აფხაზთა კულტურულ-ისტორიულ ერთობასა და ამ ერთობის საფუძველს ქართულ ენას. ამ მიზანს ემსახურებოდა აფხაზეთის ეკლესიებში ღვთისმსახურების საეკლესიო-სლავურზე გადაყვანა და რუსული ანბანის საფუძველზე აფხაზური დამწერლობის შემოღება. ასე ცდილობდა ცარიზმი ქართველებისაგან აფხაზთა ჩამოცილებისა და „რუსული აფხაზეთის” შექმნის იდეის განხორციელებას.

1918 წლის 26 მაისს შეიქმნა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა, რომლის შემადგენლობაშიც აფხაზეთი სოხუმის ოლქის სახელით შედიოდა როგორც ავტონომიური ერთეული.

1920 წლის 7 მაისს საბჭოთა რუსეთსა და საქართველოს შორის მოსკოვში ხელი მოეწერა ხელშეკრულებას, რომლითაც საქართველოსა და რუსეთს შორის საზღვრად შავიზღვისპირეთში მდ. ფსოუ დადგინდა.

1921 წლის თებერვალ-მარტში საქართველო საბჭოთა რუსეთმა დაიპყრო. ამ აგრესიის შედეგად საქართველოს საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკა შეიქმნა. საქართველოს შემადგენლობაში აფხაზეთი ავტონომიური რესპუბლიკის სტატუსით შედიოდა. 1921-1929 წწ. საქართველოსა და რუსეთს შორის საზღვარი მდ. მეჰადირზე გადიოდა. 1929 წელს, ტერიტორია მდ. მეჰადირსა და მდ. ფსოუს შორის საქართველოს გადმოეცა. ამ დროიდან საქართველოსა და რუსეთს შორის საზღვარი შავიზღვისპირეთში მდ. ფსოუზე გადიოდა.

ასეთი ვითარება 1992-1993 წწ. აფხაზეთის ომამდე გაგრძელდა. ომის შედეგად სეპარატისტებმა აფხაზეთის საქართველოსაგან ჩამოცილება შეძლეს. მასიურად შეიცვალა გეოგრაფიული სახელწოდებები: მდ. კოდორს დაერქვა კუდრ, მდ. ღალიძგას _ აალძგა, ტყვარჩელს _ ტყვარჩალ, ლიძავას _ ლძაა, მიუსერას _ მისრა, გუდავას _ გუდაა, პირველ ოტობაიას _ ხაშტა, მეორე ოტობაიას _ ბგოურა, ნაბაკევს _ ბათაიგვარა, ჭუბურხინჯს _ ხიაცხრა და ა. შ.

გეოგრაფიულ სახელწოდებებში ასახულია ამა თუ იმ ტერიტორიაზე მცხოვრები ხალხის ისტორია და კულტურა, მისი წარსულის დამახასიათებელი თავისებურებები. ამდენად, მათი შეცვლა ხალხის ისტორიულ-კულტურული მეხსიერების მოშლას იწვევს. ამით ცდილობენ წაშალონ ქართული კვალი აფხაზეთში.

როგორც აფხაზური მწერლობის ფუძემდებელი დიმიტრი გულია წერდა: „ჩვენ ერთი ცის ქვეშ, ერთ მიწაზე გვიშენებია ჩვენი კულტურა, ერთად დაგვიცავს ჩვენი ეროვნული რაობა და ჩვენი მიწა-წყალი. ცოტაა, ვთქვათ, რომ მოძმე ერები ვართ. ჩვენ ერთი ფსიქიკის, ერთი ადათის, ერთი წესის, ერთი ფსიქოლოგიის ხალხი ვართ. არა მგონია, ქართველებს ჰყავდეთ უფრო ახლობელი ძმა, ვიდრე აფხაზებია, აფხაზებსაც ასე მიაჩნიათ ქართველები და ჩვენ ამ ძმობამ შეგვინახა, ვინც ამ ძმობას შლის, რუსთაველის სიტყვებით რომ ვთქვათ, „იგი თავისა მტერია“.

იმედია, აფხაზი ხალხი გააცნობიერებს, რომ აფხაზთა ეროვნული თვითმყოფადობის შენარჩუნება-განვითარება მხოლოდ ქართულ ეთნო-კულტურულ და პოლიტიკურ-სახელმწიფოებრივ სივრცეშია შესაძლებელი, და ჩვენ ერთად უნდა ვიცხოვროთ.

ქეთევან პავლიაშვილი –  „ე.წ. აფხაზეთის ეკლესია – „ტროას ცხენი” – საერთაშორისო საეკლესიო პოლოტიკაში“

ქრისტიანულ სამყაროში დღესდღეობით 15 ადგილობრივი ავტოკეფალური სტატუსის მატარებელი ეკლესიაა, რომელთა იურიდიულ მფლობელობაშია „კანონიკური ტერიტორიები”. საუკუნეთა მანძილზე მკაცრად დადგენილი საეკლესიო კანონმდებლობით ეკლესიებს ეკრძალებათ ერთმანეთის ტერიტორიებზე უფლებამოსილების განვრცობა. აღნიშნული ქმედება საეკლესიო კანონიკით განხეთქილებად კვალიფიცირდება. ამ მიმართულებით მსოფლიოში მიმდინარე პრობლემები ბუნებრივად ბადებს კითხვას – როგორ უნდა მოიქცეს ხელისუფლება და ეკლესია, თუ სამღვდელოებასა და მრევლს არ გააჩნია თავისი კანონიკური საეკლესიო ხელისუფლების აღიარების ნება?

თანამედროვე ეტაპზე, მართლმადიდებლურ სამყაროში ამგვარ „ურჩ” და „სადაო” ეკლესიათა შორის მოიაზრება მაკედონიის ეკლესია, რომელიც სერბეთის ეკლესიას 40 წლის წინ გაემიჯნა, მაგრამ ბელგრადის პატრიარქი მაკედონიას დღემდე კუთვნილ „კანონიკურ ტერიტორიად” მიიჩნევს; ანალოგიური ვითარება შეიქმნა იუგოსლავიის დაშლის დროს წარმოშობილ ჩერნოგოროდის ეკლესიის ირგვლივ; კვლავინდებურად, არ ცხრება დაძაბულობა უკრაინაშიც, სადაც მოსკოვის საპატრიარქოზე დაქვემდებარებული „კანონიკური” ეკლესიის გვერდით მოქმედებს კიევის საპატრიარქო; მოლდოვეთში ერთდროულად ორი საეკლესიო ხელისუფლებაა: მოსკოვის საპატრიარქოსა და რუმინეთის ეკლესიის იურისდიქციის სახით (11;25); ესტონეთის მართლმადიდებელი ეკლესია დღემდე სადაო სუბიექტია კონსტანტინოპოლისა და მოსკოვის საპატრიარქოებს შორის.

აღნიშნულმა გარემოებამ განსაკუთრებული სიმწვავით იჩინა თავი დაშლილი საბჭოთა იმპერიის ტერიტორიაზე მოქმედ ეკლესიებში, რომელთა შორის საქართველოს სამოციქულო მართლმადიდებელი ეკლესიაც აღმოჩნდა. პოსტსაბჭოთა სივრცეში არსებულ თვითგამოცხადებულ რესპუბლიკებში ეკლესიებს დამოუკიდებლობის სურვილი გაუჩნდათ. ასეთთა შორის ე.წ. აფხაზეთის ეკლესიაცაა; უნდა აღინიშნოს, რომ საქრისტიანო ისტორია არ იცნობს აფხაზური ეკლესიის ფენომენს და ის საისტორიო წყაროების თანახმად საქართველოს სახელმწიფოს და მისი ეკლესიის შემადგენელ ნაწილად სახელდება.

საბჭოთა იმპერიის დაშლამ და ერთა თვითგამორკვევის რთულმა პროცესმა ხალხებში სეპარატიზმი გააღვივა და შესაბამისი საეკლესიო დამოუკიდებლობის მოპოვებისათვის ბრძოლებიც გაშალა. აფხაზეთის თვითგამოცხადებული რესპუბლიკისათვის საეკლესიო პრობლემად ჩამოყალიბდა აფხაზეთის ეკლესიისათვის ავტოკეფალიის სტატუსის მინიჭების მოთხოვნა. ამ პროვოკაციული მოვლენის შემომქმედად მოიაზრებიან როგორც „გაურკვევლობაში” მყოფი აფხაზეთის საზოგადოება, ისე ამ „გაურკვევლობით” დაინტერესებული დიდი ეკლესიების სამკუთხედი – ვატიკანის, რუსეთისა და კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოების სახით. თავის მხრივ, აქტიურობს აფხაზეთის საეკლესიო ტერიტორიების კანონიკური მემკვიდრე – საქართველოს ეკლესიაც. ამრიგად, საერთაშორისო საეკლესიო ასპარეზზე აფხაზეთის ეკლესიის „ტროას ცხენად” გარდაქმნისათვის ერთმანეთს ებრძვიან დიდი ეკლესიები. ეს ბრძოლა ორი ათეული წელია მიმდინარეობს და აფხაზეთის საეკლესიო საკითხი ისევ პრობლემად რჩება.

საეკლესიო ძალთა გადანაწილების მებრძოლებისათვის აფხაზეთის საეკლესიო ავტოკეფალიის საკითხი „საჯილდაო ქვად” იქცა, თუმცა, ამავდროულად, ისინი თეორიულად აღიარებენ აფხაზეთის ეკლესიის საქართველოს ეკლესიის ისტორიულ კუთვნილებად. ბუნებრივია, პრობლემა ამით არც ერთი მხარისათვის არ გვარდება, რადგან აფხაზეთის საზოგადოებას ამ საკითხში საერთო პოზიცია არ გააჩნია. საზოგადოების დიდი უმრავლესობა საქართველოს ეკლესიასთან ერთობის წინააღმდეგია.

2013 წლიდან აფხაზეთში ერთდროულად ორი ეკლესია ფუნქციონირებს: სოხუმ-ბიჭვინთის ეპარქია სამღვდელოების ძველი თაობის წარმომადგენლის – ბესარიონ აპლიას მწყემსმთავრობით და მოსკოვის საპატრიარქოს პატრონაჟით, და ე.წ. „აფხაზეთის წმინდა სამიტროპოლიტო”, რომლის საკათედრო ტახტი ახალი ათონის სიმონ კანანელის ტაძარია და, რომელსაც ხელმძღვანელობენ ახალი თაობის წარმომადგენლები-დოროთე დბარი და ანდრია ამპარი. ამ თაობის სახელს უკავშირდება ავტოკეფალიის საკითხის დაყენება, მოსკოვის საპატრიარქოსგან გამიჯვნა და „აფხაზეთის წმინდა სამიტროპოლიტოს” დაარსება.

პოლიტოლოგების და საეკლესიო ექსპერტების აზრით, აფხაზეთის საეკლესიო საკითხი იმთავითვე გასცდა საეკლესიო პრობლემატიკის საზღვრებს, ღრმა პოლიტიკური დატვირთვა შეიძინა და აფხაზეთში ახალი იდენტობის ძიების პროცესს დაუკავშირდა. ნიშანდობლივია ის ფაქტიც, რომ აფხაზეთის ეკლესიაში მიმდინარე პროცესები ასახვას ჰპოვებს აფხაზეთის საზოგადოების მდგომარეობაზე, რომელთა საზოგადოებრივი მოთხოვნები ფოკუსირებულია საკუთარი სოციოკულტურული გარემოს შექმნაზე. აქედან გამომდინარე, ისინი ორიენტირებულები არიან ევროპის სამღვდელოებასთან ინტეგრირებაზე და აფხაზი სამღვდელოების ახალი თაობაც ავტოკეფალიის საკითხში დახმარებისათვის კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს მიმართავს, ძველი თაობა კი ამ გზას მოსკოვის საპატრიარქოსთან ერთობაში ხედავს. აღსანიშნავია, რომ საეკლესიო ისტორიაში ანალოგი მოიძიება უკრაინის ბერძნულ-კათოლიკური და მოსკოვის საპატრიარქოსგან მართული უკრაინის მართლმადიდებლური ეკლესიის სახით.

აფხაზეთის საეკლესიო კონფლიქტის პოლიტიკურ კონტექსტზე მიუთითებს პოლიტოლოგი გ.კალატოზიშვილი: „ახალი თაობა ეწევა ფრთხილ დიპლომატიურ თამაშს, რათა საეკლესიო საკითხი საერთაშორისო ასპარეზზე აფხაზეთის პოზიციის გაძლიერების მთავარი ფაქტორი გახდეს. მათი აქცენტი საგარეო პოლიტიკაზეა, როგორც „ევროპული ვექტორის” გაძლიერების ძირითად ფაქტორზე”. ზემოთქმულიდან გამომდინარე, კითხვაზე – ვინ არის აფხაზეთის პროცესებში კატალიზატორი, – სამღვდელოების ძველი, თუ ახალი თაობა? პასუხი ნათელია, – აფხაზეთში მიმდინარე იდენტობის პროცესი ორიენტირებულია ევროპის ქრისტიანულ ღირებულებებზე.

ავტოკეფალიის იდეის ფესვები აფხაზეთში საძიებელია საქართველო-აფხაზეთის ომის დასრულებიდან, რომელმაც აქტიური ხასიათი შეიძინა საქართველო-რუსეთის 2008 წლის ომის დასრულებისას. როგორც ცნობილია, 2008 წელს რუსეთმა აღიარა აფხაზეთის დამოუკიდებლობა, მაგრამ მისი სტატუსი მართლმადიდებლურ სამყაროში დღემდე განუსაზღვრელია. ავტოკეფალიის სტატუსის მინიჭებაზე აფხაზეთის პრეზიდენტებმა-არძინბამ და ანქვაბმა ოფიციალური წერილებით მიმართეს მოსკოვის საპატრიარქოს, მაგრამ მათ მცდელობას რუსეთის მხრიდან რეაგირება არ მოჰყოლია; ამასობაში კი, აფხაზეთის ეკლესიაში განხეთქილება მზადდებოდა. განხეთქილების პირველ მცდელობად კვალიფიცირდება ახალი თაობის: დოროთეს, პალადის, დოლმატის (გოპრა), მათეს (ტუჟბა) და ნიკიტას (ადლეიბა) საიდუმლო მიმართვა 2009 წლის აპრილში მოსკოვის პატრიარქისადმი. თხოვნა ითვალისწინებდა აფხაზეთის ეკლესიის ეტაპობრივად შესვლას რუსეთის ეკლესიაში; მიმართვაში არ დაფიქსირდა ავტოკეფალიის მოთხოვნა. რუსეთისაგან უყურადღებობის მიზეზით სამღვდელოების ახალმა თაობამ თვითნებურად დაიკავა ახალი ათონის მონასტერი და ძველი თაობის სამღვდელოებას იქ მღვდელმსახურება აუკრძალა. ამ ფაქტს უკავშირდება პირველად ავტოკეფალიის საკითხის დაყენება, როდესაც 2011 წლის მაისში „საეკლესიო-სახალხო კრებამ” ახალ ათონში ერთხმად მიიღო ავტოკეფალიის მოთხოვნის გადაწყვეტილება და დააარსა „აფხაზეთის წმინდა სამიტროპოლიტო.” აღნიშნული გადაწყვეტილებით აფხაზეთში უკვე სახეზე იყო საეკლესიო განხეთქილება. ამ ფაქტის საკუთარი ინტერესებისათვის გამოყენება იმთავითვე დაიწყეს დიდმა ეკლესიებმა და ის საერთაშორისო ასპარეზზე „ტროას ცხენად” გამოიყენეს. გარე ძალამ სააშკარაოზე გამოიტანა განხეთქილების შემტანი „პროდასავლური” მიდრეკილების თაობა და აფხაზეთის შიდასაეკლესიო საქმეს საეკლესიო სამკუთხედის წევრებმა საერთაშორისო სკანდალის კვალიფიკაცია მიანიჭეს. ,,საერთაშორისო სკანდალში” გახვეულ აფხაზ სამღვდელოებას ისღა დარჩენოდა საკუთარი პოზიცია გამოეკვეთა, რაც ბუნებრივად სამკუთხედის წევრებს ერთმანეთს დაუპირისპირებდა. ამ შემთხვევაში განაწყენებულ მდგომარეობაში აღმოჩნდა მოსკოვის საპატრიარქო და „ცივი ომის” დასაწყისიც სახეზე იყო.

საქართველოსა და კონკრეტულად აფხაზეთის მიმართ ვატიკანის პოლიტიკურ-საეკლესიო ინტერესებზე უამრავი ისტორიული წყარო თუ მონოგრაფიული გამოკვლევა იუწყება. საბჭოთა იმპერიის დაშლამ, მოსკოვისა და კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოების მსგავსად, ვატიკანიც გაააქტიურა. საკუთარი ინტერესების რეალიზებისათვის, ვატიკანმა დაიწყო აფხაზეთის საეკლესიო პრობლემით მანიპულირება და ამ მიმართულებით ქმედითი ნაბიჯებიც გადადგა. 2005 წელს აფხაზეთს პირველად ესტუმრა რომის პაპის ნუნციო-გუჯეროტი, რომელსაც ახალი თაობა მოსკოვის საპატრიარქოსთან შეუთანხმებლად შეხვდა. ამ შეხვედრით კმაყოფილმა ნუნციამ საჯაროდ განაცხადა, რომ თუ რუსეთის საეკლესიო მაღალი იერარქია უარყოფდა ვატიკანის კეთილ დამოკიდებულებას, დაბალი სამღვდელოება და მრევლი კათოლიკურ წარმომადგენლობას სიხარულით ხვდებოდა. ვატიკანისადმი პროტესტის ნიშნად, მოსკოვმა ახალი თაობის სასულიერო წევრთ მღვდელმსახურების უფლება შეუჩერა. 2008 წლის 21 დეკემბერს კლაუდიო გუჯეროტის აფხაზეთში ვიზიტი განმეორდა. მან აფხაზეთის კათოლოკურ მრევლს წინამძღვრად წარუდგინა ჯერი პილასი, რომელმაც აღნიშნა ვატიკანის პატივისცემა აფხაზეთის ისტორიისადმი, მრევლს დაპირდა ფინანსურ დახმარებას ომით გამოწვეული ზარალის ანაზღაურებაში, მოსწავლე ახალგაზრდობის სწავლა-განათლების დაფინანსებას ვატიკანისა და გენიუს არქივ-საცავებსა და სასულიერო სასწავლებლებში. ვატიკანის გააქტიურებას მოჰყვა რუსეთ-ვატიკანის არქიელთა შეხვედრები, სადაც მკაფიოდ დაფიქსირდა მოსკოვის პროტესტი ვატიკანის ინტერესებისადმი კავკასიაში.

აფხაზეთის ეკლესიისადმი კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ისტორიულ ინტერესებზე უამრავი საისტორიო წყარო მეტყველებს. მსოფლიო საპატრიარქოს მიერ წარმოებულ „საეკლესიო თამაშებში” აფხაზეთის ეკლესიის ავტოკეფალიის საკითხმა უაღრესად მნიშვნელოვანი ადგილი დაიკავა და აფხაზეთის სამღვდელოთა ახალი თაობა ამ ინტერესების განხორციელების იარაღად გამოიყენა. როგორც სათანადო დოკუმენტები იუწყებიან, 2006 წლიდან აფხაზეთის ახალგაზრდა სასულიერო კადრი განათლებას საბერძნეთის სასულიერო სასწავლებლებში იღებდა, სადაც ხდებოდა მათი სამეცნიერო კადრად ჩამოყალიბება და სასულიერო ხარისხში აყვანა. სამშობლოში დაბრუნებული ეს კადრი ბუნებრივად ვეღარ დააკმაყოფილებდა რუსული ეკლესიის ინტერესებს. თავის მხრივ, რუსეთის სასულიერო სასწავლებლებშიც იღებდნენ განათლებას აფხაზი მომავალი სამღვდელოების წარმომადგენლებიც; პარალელურად, მოსკოვი აფხაზეთის ეკლესია-მონასტრებში განაწესებდა რუს სამღვდელოებას, რაც ადგილობრივი კადრის შევიწროვების ხარჯზე ხდებოდა. აღნიშნული გარემოება აფხაზეთის სამღვდელოების უკმაყოფილებას იწვევდა და შიგნით სამღვდელოებას ერთმანეთს უპირისპირებდა. 2013 წლისათვის სახეზე იყო აფხაზეთის სამღვდელოებაში განხეთქილება. ისინი საწინააღმდეგო აზრის გამო ორად გაიყვნენ: მოსკოვის საპატრიარქოს „რჩეულებად” და „ევროპული” ორიენტაციის მატარებლებად. მათი საერთო პოზიცია ავტოკეფალიის მიღწევაშია, სხვაობა კი მდგომარეობს პრობლემის დაძლევის გზებსა და მეთოდებში: ერთნი ამ გზას მოსკოვის საპატრიარქოში ხედავენ, მეორენი კი – კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოში. განდგომილთა არგუმენტაციაა მოსკოვის საპატრიარქოს მიერ შეთავაზებული ორმხრივი საეკლესიო იურისდიქციის უარყოფა, რომლის არსი მდგომარეობდა აფხაზეთის ეკლესიის მართვაში ერთდროულად ორი ეკლესიის მიერ, კერძოდ საქართველოს ეკლესიის მმართველობაში დარჩებოდა კანონიკური ტერიტორიები, ხოლო ადმინისტრაციულ საქმეს გაუძღვებოდა მოსკოვის საპატრიარქო. აღნიშნულ ფაქტს ანალოგი მოეძებნება ჩრდილო საბერძნეთის ეკლესიის ცხოვრებაში, სადაც ეკლესია არის მსოფლიო საპატრიარქოს იურისდიქციაში და ელადის მართლმადიდებლური ეკლესიის ადმინისტრაციულ მმართველობაში; ფაქტობრივად, ჩრდილო საბერძნეთის ეკლესიას ორი გარე ეკლესია მართავს, რაც საეკლესიო კანონმდებლობით უპრეცენდენტო შემთხვევაა. მმართველობის ეს არაკანონიერი ფორმა შესთავაზა აფხაზეთის ეკლესიას მოსკოვის საპატრიარქომ.

აფხაზეთის საეკლესიო საკითხი სერიოზულ შიდა და გარე საფრთხეს წარმოადგენდა თვითგამოცხადებული აფხაზეთის რესპუბლიკის ხელისუფლებისათვის. შექმნილი მძიმე გარემოება საერო ხელისუფლების მკვეთრი პოზიციის გამოხატვას ითხოვდა, რაც გამოვლინდა კიდეც პრეზიდენტ ალ.ანქვაბის სიტყვით გამოსვლაში 2013 წლის მაისის აფხაზეთის მეორე ჰუმანიტარულ ფორუმზე: „სამღვდელოების ახალი თაობა ავტოკეფალიის აღდგენაში დახმარებას ეძებს კონსტანტინოპოლში, მეორე ნაწილს სხვა გზა აქვს. ჩვენგან შორს არის კონსტანტინოპოლი. ჩემი აზრით, ეს მისია უნდა იტვირთოს მოსკოვის საპატრიარქომ”.

ამრიგად, აფხაზეთის ხელისუფლებამ მკაფიოდ დააფიქსირა პრორუსული არჩევანი და შესაბამისად, მისთვის მიუღებელი აღმოჩნდა ე.წ. ახალი ათონის კრება, ახალი თაობის „პროდასავლურობა,” რასაც სამშობლოს ღალატისა და რუსეთთან დაპირისპირების მცდელობის კვალიფიკაცია მისცა.

ამ მხრივ საინტერესო მოსაზრება გამოთქვა რუსეთში აღმოსავლეთის პარტნიორობის ინსტიტუტის დირექტორმა ავრომ შმულევიჩმა: „აფხაზებს არც მოსკოვი და არც კონსტანტინოპოლი არ მისცემს ავტოკეფალიას. თეორიულად ის შეიძლება მისცეს თბილისმა, – მათ დასაკარგი აღარაფერი აქვთ, რადგან აფხაზებზე გავლენა არ გააჩნიათ. ასეთ შემთხვევაში, აფხაზეთის საკითხს მიეცემოდა მოულოდნელად ახალი დინამიკა, რომელიც მისაღები იქნებოდა აფხაზებისთვისაც. სამწუხაროდ, ესეც არარეალურია, რადგან არც აფხაზების და არც ქართველების პოლიტიკურ და საეკლესიო ელიტას საამისო თამაშისათვის არ გააჩნიათ არც კრეატივი და არც ინტელექტუალური ძალა”.

აფხაზეთის ხელისუფლებისა და სამღვდელოებისათვის ნათელი იყო, რომ მათი ეკლესია მსოფლიო გეოპოლიტიკურ პროცესებში „სააზროვნო მონეტად” იქცა დიდ სახელმწიფოთა და ეკლესიათა ინტერესებში და აფხაზეთიც იმთავითვე თავისივე სტატუსის ტყვედ იქცა. აღნიშნული გარემოება აფხაზეთის „პროდასავლური” საეკლესიო ძალების მოსკოვის საპატრიარქოსადმი ანტაგონიზმს აღრმავებდა. თავის მხრივ, მოსკოვის საპატრიარქო აგრესიული პოლიტიკის გამართლების რეჟიმში მოქმედებდა. რუს საეკლესიო ექსპერტებს არგუმენტად მოჰყავდათ საქართველოს ეკლესიის რეაქცია – „ასიმეტრიული პასუხი” რუსულ საეკლესიო პოლიტიკაზე, რაც იმაში მდგომარეობდა, რომ „საჭირო” დროს საქართველოს საპატრიარქო მხარს დაუჭერდა სხვა „სადაო” ეკლესიების პოზიციას ავტოკეფალიის მიღებაში. ამ შემთხვევაში, იგულისხმებოდა უკრაინის საეკლესიო პრობლემა. რუსი სასულიერო პირი ა.კურაევი აღნიშნავს: ,,რთული ვითარებაა, მაგრამ უნდა ვიქონიოთ ღვთის იმედი, რომ რაღაც შეიძლება მოხდეს საქართველოს ეკლესიაში და რაღაც რუსეთის ეკლესიაში,…მარადიული კონფიგურაციები არ არსებობს”.

დროთა ვითარებაში, ”ცივი ომი” მოსკოვისა და კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოებს შორის ღრმავდება, რაც აფხაზეთის საზოგადოებას ღრმა კვალს ამჩნევს და მართლმადიდებლურ სამყაროს უპირისპირებს, – ჰქმნის სერიოზულ საფრთხეს მართლმადიდებლურ ეკლესიათშორისი განხეთქილების წარმოქმნაში. საერთაშორისო საეკლესიო ექსპერტების მიერ კონსტანტინოპოლის პოზიცია შეფასებულია „აფხაზეთის ევროპულ ვექტორად,” რომლის მიზანია მისი საეკლესიო გავლენის გაფართოება, რაც ვლინდება მისი კონტროლირებადი აფხაზი მღვდელმთავრის ხელდასხმაში. მოსკოვის საპატრიარქოს ინტერესები კი სრულიად აფხაზეთის საერო და საეკლესიო შერწყმაა რუსეთის ფედერაციასა და ეკლესიაში. ”პრორუსული” აფხაზი სამღვდელოებისათვის მსოფლიო საპატრიარქოს ინტერესები „ათონური მიტროპოლიის” შექმნას უკავშირდება და, როგორც ბესარიონ აპლია აღნიშნავს: ,,ეკლესიას ავტოკეფალიის მიღწევა არ სჭირდება. რაც შეეხება ნაციონალურ დამოუკიდებლობას, ყველა ეკლესია ნაციონალურად ისედაც დამოუკიდებელია. მართლმადიდებლურ კანონიკაში ამ მხრივ არ არის პრობლემა”.

ზემოაღნიშნული ბუნებრივად ბადებს კითხვას – არსებობს თუ არა აფხაზეთის საეკლესიო პრობლემის გადაჭრის შესაძლებლობა? დღესდღეობით, აფხაზეთის ავტოკეფალიის პროცედურის წარდგინება მართლმადიდებლურ მსოფლიო საეკლესიო კრებაზე ადგილობრივი ეკლესიების შეთანხმების გარეშე საეჭვოდ გამოიყურება.

კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო მიიჩნევს, რომ ავტოკეფალია-ავტონომიის საკითხის გადაწყვეტილება მსოფლიო საეკლესიო კრების, ან მსოფლიო პატრიარქის პრეროგატივაა, რასაც მხარს უჭერენ ალექსანდრიის, ანტიოქიის, იერუსალიმისა და კვიპროსის ეკლესიები; განსხვავებული აზრი აქვთ: რუსეთის, საქართველოს, ბულგარეთის და სერბეთის ეკლესიებს, რომლებიც მიიჩნევენ, რომ ეს კომპეტენცია დედა-ეკლესიას ეკუთვნის.

თეოლოგ ლ.აბაშიძის აზრით: „ყველაზე ძლიერი ეკლესიები, თუ გავითვალისწინებთ მათი გავლენის მასშტაბებს. არიან რუსეთის და მსოფლიო ეკლესიები. მათი ინტერესები ბევრ საკითხში თანხვედრი არ არის. გამომდინარე იქიდან, რომ საქართველოს ეკლესიას რეალურად არ შეუძლია აფხაზეთში შესვლა, საუბარია იმაზე, ვინ უხელმძღვანელებს მრევლს. ჩემი აზრით, საქართველოს ეკლესიისათვის უკეთესი იქნება, თუ ამას გააკეთებს კონსტანტინოპოლი”.

ასეთ აზრთა სხვადასხვაობის გარემოში, დასაშვებია პროცესები უმართავი გახდეს და საქმე დიდ სქიზმამდე, მართლმადიდებლურ ეკლესიათა ურთიერთდაპირისპირებამდე მივიდეს. დროთა ვითარებაში, ეკლესიათა ურთიერთობაში საეკლესიო კონფლიქტური საკითხები „გორდიის კვანძად” იქცა; ძველ კონფლიქტებს, ესტონეთის საეკლესიო განხეთქილებას, დასავლეთევროპის საეგზარქოსოს საკითხს დაემატა აფხაზეთის და ჩეხეთის საეკლესიო პრობლემებიც. კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს მცდელობები ბიზანტიის პენტარქიის – „ხუთი მთავარი” ეკლესიის იდეის განხორციელებაზე სულ უფრო აქტიურ სახეს იძენს. აღნიშნული კი უკიდურეს რეაქციას იწვევს რუსეთის საეკლესიო იერარქიაში, რამეთუ „მთავარ” ეკლესიათა მოდელში რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესია არ მოიაზრება.

მსოფლიო წინასაეკლესიო კრებამ ვერ გადაწყვიტა ზოგადად ავტოკეფალიის მინიჭების წესი, მით უფრო თვითგამოცხადებული რესპუბლიკების ეკლესიათა პრობლემის გადაჭრის საშუალებები. უკანასკნელ წლებში, თვითგამოცხადებულ რესპუბლიკათა ეკლესიებს დიდი სურვილი გაუჩნდათ საეკლესიო დამოუკიდებლობაზე. ისინი არ ითვალისწინებენ საყოველთაო საეკლესიო კანონმდებლობას, ეურჩებიან დედა-ეკლესიებს და მათ მეტოქე ეკლესიებად მოიაზრებენ; შესაბამისად, მათდამი ანტაგონისტურ დამოკიდებულებას ავლენენ. ასეთ დამოკიდებულებას ხელს უწყობს გარე საეკლესიო ფაქტორი და ე.წ. ,,მცირე ეკლესიებს” წაახალისებენ „დიდი ეკლესიები” საეკლესიო კანონიკის დარღვევისაკენ შეფარვითი მოწოდებით; საკუთარი ქმედებების მაგალითებით, სხვისი ეკლესიების შიდა საქმეებში ჩარევით, ორი ეკლესიის ერთდროული მმართველობის დადგინებით, ,,კანონიკური ტერიტორიების” მიტაცებით და ა.შ.